مقاله هنر گلیم بافی و سنت های دیرینه ایران

این مقاله در مورد هنر گلیم بافی و سنت های دیرینه ایران بوده و به بررسی تاریخچه، ابزار، انواع دار و نقش اقلیم در تنوع سبک های بافت گلیم می پردازد.

هنر گلیم بافی

مقدمه:

تنوع چشمگیر اقلیمی در نقاط مختلف کشور ایران، از جمله نواحی کوهستانی، دشت ها، دمن ها و مناطق کویری، به عنوان عاملی تعیین کننده در شکل گیری شرایط زندگی مردم محسوب می شود. این تفاوت های اقلیمی به صورت مستقیم بر تمامی جنبه های زندگی، شامل آداب و رسوم، سنت ها و هنرهای دستی تاثیرگذار بوده است که هنر گلیم بافی نیز از جمله آنها به شمار می رود. به عبارتی دقیق تر، یکی از دلایل اصلی تنوع گسترده و گوناگونی سبک های بافندگی در ایران، همین تفاوت های زیستی و محیطی است که هر منطقه به خود اختصاص داده است. تفاوت های بارز و قابل توجه در شیوه های بافت گلیم در سراسر ایران، هر کدام نمایانگر ویژگی های خاص فرآیند بافندگی و محیط زیستی آن منطقه هستند، به گونه ای که هر یک به راحتی از دیگری قابل تمایز و شناسایی می باشند.

تاریخچه گلیم بافی ( بافت گلیم ) :

شواهد و گزارش های به جامانده از تاریخ نگاران و جهانگردانی که در گذشته به ایران سفر کرده اند، به روشنی نشان می دهد که هنر بافتن یکی از نخستین صنایع و هنرهای مردمانی بوده که به صورت پراکنده در گروه های قبیله ای زندگی می کردند. تقریباً می توان گفت که هنر بافتن پارچه و گلیم همزمان با هم و از دیرباز میان این جوامع رواج یافته است. برخی پژوهش ها نیز حاکی از آن است که انسان، پیش از آنکه اقدام به ساختن سرپناه کند، نخستین بار به بافتن و تهیه پارچه های ابتدایی روی آورده است. در این روند، الیاف نازک تر برای تهیه پارچه های ظریف و الیاف ضخیم تر برای ساخت گلیم ها مورد استفاده قرار می گرفت.

در سال ۱۹۴۹ در سرزمین روسیه، فرشی باستانی به نام «قالی پازیریک» در حالت منجمد کشف شد که تاریخ آن به بازه ای بین ۳۵۰ تا ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح برمی گردد. این کشف، وجود قالی و گلیم را در تمدن های کهن فلات ایران به خوبی اثبات کرد. قالی مذکور دارای ۳۶۰۰ گره منظم و متقارن در هر دسیمتر مربع است که نشان دهنده مهارت فوق العاده ای در بافت است و می تواند گواه بر این باشد که هنرمندان قالی باف، دست کم هزار سال در این هنر تجربه و سنت داشته اند.

بنابراین، می توان گفت که هنر گلیم بافی و قالی بافی در ایران سابقه ای بسیار طولانی داشته و حدود ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد آغاز شده است. با توجه به اینکه گلیم پیش از قالی ساخته شده، تاریخ بافت گلیم به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد نسبت داده شده که می توان آن را آغاز نساجی در ایران دانست. از طرفی، برخی از لوازم بافندگی که در بهشهر کشف شده اند، مربوط به ۶۰۰ سال پیش از میلاد هستند و نشان می دهند که در آن زمان از موی بز و گوسفند برای تهیه نخ استفاده می شده است. اما درباره پارچه ها، هنوز مشخص نیست که همین نوع الیاف به کار می رفته یا خیر. همچنین، نمونه هایی از پارچه های بافته شده در تپه های سیلک کاشان وجود دارد که به حدود ۴۷۰۰ سال پیش تعلق دارد و از نظر تاریخی اهمیت فراوانی دارد.

امروزه گلیم وسیله ای بسیار کاربردی و پرمصرف است که در نقش های متنوعی به کار می رود؛ از جمله به عنوان زیرانداز و پرده در چادرهای عشایری و فضاهای عمومی مانند قهوه خانه ها، همچنین در تولید وسایل زندگی و کار مانند چادرشب (رختخواب)، سجاده، خورجین، جوال، پوشش دیوارهای چادر، جل اسب، پشتی، سفره و بسیاری دیگر. هنر بافت گلیم تقریباً در تمام مناطق ایران رایج است و همچنان بخش مهمی از فرهنگ و زندگی مردم به شمار می آید.

ابزار های گلیم بافی

  • دار : که کلاً به دو نوع افقی و عمودی تقسیم می شود .
  • نخ چله : نخ چله از پنبه با ضخامت های متفاوت است در بعضی از روستاها از پشم برای نخ چله ( تار) استفاده می کنند . شاید به علت سهولت دسترسی پشم و عدم دسترسی به پنبه در بعضی موارد استثنائی نیز از ابریشم استفاده شود .
  • پشم : پشم مراحل مختلف از چیدن ، شستن ، رشته شدن( ریسیدن ) و رنگرزی را می گذراند و بعد از اتمام این مراحل بعنوان خامه شناخته می شود .
  • دفتین ( کرکیت ، دفه، شانه) : ابزاری است برای کوبیدن رجهای بافته شده که مورد استفاده قرار می گیرد .
  • کارد( قلاب) : این ابزار دارای قلاب و تیغه تیزی است که از قلاب آن برای گرفتن تارها و از تیغه آن برای بریدن ریشه ها ( پرز ) استفاده می کنند .

عملکرد های ضروری برای شروع بافت :

  • رنگرزی : در شهرها متخصصان و در ایلات و عشایر خود بافندگان آنرا انجام می دهند.
  • چله کشی : سوار کردن نخ ( تار) روی چهار چوب ” دار” است .

نقشه کشی : در شهرها و آموزشگاها نقشه روی کاغذ مخصوص طرح می شود و از روی نقشه، طرح روی دار پیاده می شود و در ایلات و روستاها خود بافنده طرح را ذهنی روی دار پیاده می کند .

الف) یکی از مهمترین وسائل کار گلیم بافان ” دار” است که در بعضی مناطق کارگاه نیز نامیده می شود. دارهای گلیم بافی هر منطقه بنا بر سنت ها و مقتضیات آن منطقه هستند . عشایر بدلیل کوچ نشین بودن خود و از آنجا که الزام دارند تا ابزار گلیم بافی را همراه با جابجائی ایل و عشیره شان انتقال دهند ، معمولاً از دارهای افقی که براحتی قابل حمل بر پشت اسب و الاغ بوده و همچنین قابل استقرار در محل اسکان است استفاده می کنند اما روستائیان که در محل ثابتی زندگی می کنند بخاطر صر فه جوئی در اشغال از دارهای عمودی بهره می گیرند .

انواع دار :

1- دار افقی :
این دار شامل چهار چوبی است که معمولاً در ایلات متداول است ، هر گاه که تصمیم به بافت بگیرند ( معمولاً در جائی که ساکن می شوند ) چهار گوشه آن را با میخ به زمین می کوبند و موقع حرکت میخها کنده می شوند و دار قابل انتقال می گردد ، حتی می توانند دو تیر بالایی و پائینی ( بدون چوبهای پهلوئی ) را روی زمین به چهار میخ بکوبند و چله کشی کنند .

2- دار عمودی :
این دارها از نوع ابتدائی خود تکامل یافته است که بصورت چهار چوب اکثراً مستطیلی شکل مورد استفاده قرار می گیرند . این دارها همانطور که از اسمش پیداست بطور عمودی بر سطح زمین قرار می گیرند . بطور کلی این دستگا ها از دو عدد چوب صاف و استوانه ای به موازات یکدیگر که بالائی به نام سردار و چوب پائینی به نام زیر دار نامیده می شود و همچنین دو عدد چوب دیگر در طرفین که بنام راست رو ها معروف است تشکیل شده اند . در اکثر این دستگا ها از گوه ، کجو ( چوب کوجی ) وهاف که هر کدام کار مشخصی را در دار انجام می دهند استفاده شده است .

فهرست مطالب

پیشگفتار : ۴
تقدیر و تشکر : ۶
مقدمه : ۷
تاریخچه گلیم بافی : ۸
ابزار گلیم بافی: ۹
انواع دار : ۱۰
تهیه ابریشم چند لایه : ۱۶
مراحل شستشوی پشم : ۱۷
دندانه کردن پشم : ۱۸
تاریخچه رنگرزی : ۲۰
انواع چله کشی : ۲۷
شیوه مهار چله کشی مورد نیاز : ۳۰
نونه ای از عکس ها : ۴۸
نتیجه گیری : ۵۳
منابع و ماخذ : ۵۴

منابع و مآخذ:
۱-جلهای عشایر ایران ، انجمن ایران و امریکا ، تهرآن ۱۳۵۴
۲-سیری در صنایع دستی ایران ، جی گلاک و سومی هراموتو گلاک
۳-فرش ایران ، شیرین صور اصرافیل ، تهرآن ۱۳۶۶
۴-مروری بر صنایع دستی صور اصرافیل ، م. حسن بیگی ققنوس ۱۳۶۵
۵-هنر و صهعت قالی در ایران ، منصور ورزی ، تهرآن ۱۳۵۰
۶-هنرهای بومی ( در صنایع دستی باختران ) ، مرکز مردم شناسی و وزارت فرهنگ و آموزش عالی تهرآن ۱۳۶۳

تعداد صفحات: 54

فرمت فایل: WORD