چکیده:
علی رغم اهمیتی که اسناد به ویژه اسناد امنیتی در تدوین تاریخ انقلاب اسلامی دارند، آسیب هایی از اطمینان مطلق به صحت این اسناد پژوهش ها را تهدید می کند که به موارد تجربی آن می پردازیم. گزارش ها، مکاتبات مندرج در پرونده های انفرادی و موضوعی آرشیو شده توسط نهادهای انتظامی و امنیتی بدون بررسی کارشناسانه نه تنها به تبین زوایای تاریک تاریخ انقلاب کمک نخواهد کرد بلکه به مبهم تر شدن زوایای روشن هم خواهد انجامید.
اسناد و تاریخ انقلاب اسلامی
چکیده: علی رغم اهمیتی که اسناد به ویژه اسناد امنیتی در تدوین تاریخ انقلاب اسلامی دارند، آسیب هایی از اطمینان مطلق به صحت این اسناد پژوهش ها را تهدید می کند که به موارد تجربی آن می پردازیم. گزارش ها، مکاتبات مندرج در پرونده های انفرادی و موضوعی آرشیو شده توسط نهادهای انتظامی و امنیتی بدون بررسی کارشناسانه نه تنها به تبین زوایای تاریک تاریخ انقلاب کمک نخواهد کرد بلکه به مبهم تر شدن زوایای روشن هم خواهد انجامید
نگارش تاریخ بسته به مقطع و موضوع مورد توجه آن براساس و اتکای منابع و ماخذ امکان پذیر است. در تدوین تاریخ انقلاب اسلامی هم نیازمند ماخذ و اسناد معتبر هستیم. نظر به تحقیق چندین ساله نگارنده و مسئولیت های پژوهشی و نظارت بر طرح های متعدد اسنادی پیرامون تاریخ انقلاب اسلامی در مرکز اسناد انقلاب اسلامی مواردی به صورت تجربی حاصل گردیده در این فرصت ارایه می گردد امید است مورد توجه و نقد صاحب نظران تاریخ قرار گیرد.
قبل از ورود به بحث لازم است در مورد سند توضیحی داده شود. سند در تعریفی عام به هر چیزی که حکایت از امری کند اطلاق می شود. در تعریف پژوهشگران تاریخ معاصر به منابع کتبی، دیداری و شنیداری گفته می شود که در روشن کردن وقایع تاریخی یا تبیین و تصریح رویدادها مورد استفاده قرار می گیرد. در مورد منابع مکتوب چاپ شده نبایستی با منابع کتابخانه ای چون روزنامه ها و کتاب ها اشتباه کرد زیرا این گونه منابع به صورت مخفی منتشر و توزیع شده اند و در اغلب موارد به کتابخانه ها راه نیافته اند. در آرشیوهای خصوصی و نهادهای امنیتی و سیاسی از دسترس مردم عموم به دور هستند.
دسته بندی اسناد
اسناد مورد استفاده محققان تاریخ انقلاب اسلامی را به دو دسته اصلی می توان تقسیم کرد:
اسناد تولید شده توسط انقلابیون و اسناد دولتی (ساواک، شهربانی، مجلس، وزارت خارجه،…)
الف- اسناد تولید شده توسط انقلابیون (اسناد انقلابیون):
کلیه منابعی که توسط انقلابیون برای اطلاع رسانی، و ترویج آموزه های انقلابی تهیه، تکثیر و توزیع شده است بخشی از منابع و ماخذ مورد نیاز محققان و پژوهشگران تاریخ انقلاب اسلامی است. این منابع را می توان به منابع غیرکتبی هم سرایت داد از جمله نوارهای سخنرانی رهبر کبیر انقلاب و سایر شخصیت های انقلابی یا کارت پستال های تهیه شده توسط انقلابیون، فیلم های مستند از روزهای انقلاب. عکس هم نظر به ویژگی های خود در پژوهش های تاریخی به ویژه تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی مورد استفاده قرار می گیرد. علاوه بر موضوع اصلی و تاریخی هر عکس از جنبه های دیگر هم قابل بررسی است از جمله افراد حاضر در تصاویر، نوع لباس، پلاکاردها و شعارهای که روی آنها.
اعلامیه هایی که علما و مراجع و روحانیون و یا گروه های مبارز انتشار داده اند، مهترین اسناد تولید شده انقلابیون به شمار می رود.2 شب نامه ها، تراکت ها، بیانیه ها و نشریات زیرزمینی چون نشریه بعث و انتقام هم شامل این دسته از اسناد می شوند.
بسته به موضوع مورد بررسی پیرامون انقلاب اسلامی محقق لازم است دواوین شعرا و حتی نوحه ها و مرثیه های قبل از انقلاب را هم به عنوان اسناد مکتوب مورد بررسی قرار دهد.3 ضمن آنکه خود شعارهای انقلابی هم همین جایگاه را در بررسی موضوعی دارا می باشد.
فعالیت انقلابیون در خارج از کشور به ویژه بعد از تبعید امام (ره) به عراق در سال 1344گسترده تر شد نجف و مراکز دانشگاهی در اروپا و آمریکا و شبه قاره هند کانون فعالیت روحانیون انقلابی و دانشجویان مبارز به ویژه انجمن های اسلامی بود نظر به موانع کمتر، در خارج از کشور حجم انبوهی از اسناد تولید شده است تا جایی که برخی کتاب ها چون کتاب “نهضت امام خمینی” و کتاب های دیگر… منتشر گردیده است. نشریات دانشجویان ایرانی در خارج از کشور هم یکی دیگر از منابع قابل توجه است. پرواضح است در بررسی و تحقیق منابع و اسناد تولید شده انبوه دانشجویان غیرمذهبی چون تشکل های چپ (کنفدراسیون و…) و ملی را نبایستی فراموش کرد.4
ب: اسناد دولتی
نهادهای دولتی و امنیتی حکومت پهلوی هر یک برحسب وظیفه سازمانی خود مامور بوده اند اطلاعات و گزارش هایی را از سطح جامعه و گروه ها و شخصیت های مورد نظر تهیه و به مسئولین مربوطه ارایه نمایند. نظر به ثبت و ضبط اخبار، حوادث و رویدادها در نزدیکترین زمان به وقوع آنها می تواند مورد استفاده پژوهشگران قرار گیرد. قبل از تشکیل ساواک5 شهربانی علاوه بر پیگیری مسایل انتظامی بر فعالیت های سیاسی و امنیتی هم نظارت و کنترل داشت لیکن پس از تاسیس ساواک- سازمان اطلاعات و امنیت کشور- پیگیری مسایل امنیتی برعهده ساواک گذارده شد. در بایگانی های نیروهای انتظامی و امنیتی با دو گونه دسته بندی اسناد مواجه هستیم نخست پرونده های موضوعی و دیگر پرونده های انفرادی.
پرونده های موضوعی شامل احزاب، گروه ها، برخی حوادث چون وقایع 15 خرداد و. . . و پرونده های انفرادی شامل اسناد گردآوری شده در مورد افراد شناسایی شده فعال اختصاص دارد. ضمن اینکه هر برگ سند طبقه بایگانی متفاوتی از محرمانه، خیلی محرمانه، سرّی داشته است که امکان استفاده و بهره برداری هر یک مشخص و محدوده خاصی داشته است.
اسنادی که توسط شهربانی از تاریخ انقلاب (موضوعی و انفرادی) تهیه و بایگانی شده است اغلب از عمق و محتوای بالایی برخوردار نیست با این حال نمی توان این اسناد را بی ارزش تلقی کرد. در گزارش های شهربانی رفت و آمدها کنترل می شد و یا از توزیع اعلامیه ها اخباری انعکاس یافته است امّا از محتوای مذاکرات در جلسات کمتر می توان مطلع شد. در عوض ساواک با ماموران آموزش دیده خود سعی در نفوذ در بین گروه های فعال ضد رژیم داشت و از جلسات و محتوای مذاکرات مطلع می گردید. به عبارت دیگر اسناد ساواک را کیفی و اسناد شهربانی را کمی می توان ارزیابی کرد.
تحولات امنیتی و انتظامی مهم کشور توسط ریاست ساواک به دفتر نخست وزیری و دربار ارسال می شد اسناد موجود در نهاد ریاست جمهوری فعلی اسناد مهم این دو نهاد می باشد. اسناد فوق گزارش پالایش شده و خلاصه شده ای است که برای اطلاع و تصمیم گیری نزد شاه ارسال می گردید. در این اسناد نحوه انعکاس اخبار، رویدادها، عکس العمل و نحوه ی برخورد و دستورات مسئولین بالای نظام پهلوی و شخص شاه می تواند تبین شود.
علاوه بر این دو مرکز مهم در دادرسی ارتش پرونده های محاکمات فعالان نهضت وجود دارد که مسیر محاکمه و صدور احکام و دادخواست و موارد اتهام آنها روشن می شود.
علاوه بر اسناد نهادهای امنیتی، انتظامی کشور، انبوهی از اسناد موجود در آرشیوهای مجلس شورای ملی سابق و مجلس سنا، وزارت امور خارجه هم بسته به موضوع محل مراجعه محققان تاریخ انقلاب است. فعالیت مبارزاتی ایرانیان خارج از کشور، روابط ویژه ایران با برخی کشورها چون اسرائیل در اسناد وزارت امور خارجه گزارش گردیده است. و یا وضعیت انتخابات و دخالت های حکومت در امر انتخابات، تظلم هایی که به مجلس شده، مذاکرات نمایندگان مجلس در طی تصویب برخی قوانین در اسناد برجای مانده مجلس روشن می گردد.6
آسیب شناسی اسناد امنیتی
علی رغم اهمیتی که اسناد به ویژه اسناد امنیتی در تدوین تاریخ انقلاب اسلامی دارند،7 آسیب هایی از اطمینان مطلق به صحت این اسناد پژوهش ها را تهدید می کند که به موارد تجربی آن می پردازیم. گزارش ها، مکاتبات مندرج در پرونده های انفرادی و موضوعی آرشیو شده توسط نهادهای انتظامی و امنیتی بدون بررسی کارشناسانه نه تنها به تبین زوایای تاریک تاریخ انقلاب کمک نخواهد کرد بلکه به مبهم تر شدن زوایای روشن هم خواهد انجامید:
1- اسناد بی تاریخ، بی شماره که صادرکننده، تاریخ واقعه و تاریخ گزارش را دارا نمی باشد قابل استناد نیست.
2- در بررسی اسناد گاهاً با اسناد متناقض مواجه هستیم که از یک واقعه یا یک فرد دو روایت کاملاً متفاوت ارایه می دهند در صورت اطمینان به این اسناد می تواند پژوهش ها را بی اعتبار نماید.
3- گزارش های ارسال شده به نهادهای انتظامی و امنیتی توسط ماموران- منابع- تهیه می گردیده است که محتوای گزارش ها به نسبت میزان سواد، آموزش های مربوطه و تعلقات فردی و گروهی می تواند متغیر باشد. ضمن اینکه در بررسی اسناد گزارش های ساواک به نسبت شهربانی از کیفیت بالاتری برخوردار است.
4- استناد به متن بازجویی ها، اعترافات به جهت شیوه هایی که برای اخذ آن مورد استفاده قرار می گرفت فاقد اعتبار است. استفاده از شکنجه برای تخلیه اطلاعاتی، دستگیرشدگان را در وضعیتی قرار می داد تا آنها به کارهای کرده و نکرده اعتراف نمایند. اتکا به چنین اسنادی دارای حداقل اعتبار است.
5- استفاده از سند یا گزارشی بدون توجه به اسناد قبلی و بعدی یا استناد فقط به قسمتی از یک سند بدون توجه به مطالب قبلی و بعدی آن هم به اعتبار پژوهش خدشه وارد می کند.
6- برخی گزارش ها واقعیت نداشته و مامور سندسازی می کرده است. محقق اگر بر موضوع مورد تحقیق اشراف نداشته باشد گزارش واقعی و غیرواقعی را نمی تواند تشخیص دهد.
7- بسیاری از ماموران محلی ساواک ملاحظه افراد صاحب نفوذ و ملاحظات منطقه ای و محلی را در گزارش ها اعمال می کردند و در بسیاری از موارد برای امن نشان دادن منطقه خود از ارسال گزارش های واقعی به مرکز خودداری می کردند و یا گزارش ها را به نحوی تنظیم می کردند تا مورد بازخواست قرار نگیرند. ساواک مرکز متوجه این امر هم بود و با اعزام ماموران ویژه از تهران به کشف گزارش های غیرواقعی می پرداخت.
8- در نواحی مختلف ایران زبان های ایرانی رایج است ماموران در گزارش از حوادث و رویدادهای این مناطق مجبور به ترجمه و نگارش به زبان رسمی کشور بودند در این برگردان اغلب محتوای گزارش ها نامفهوم یا مغایر با آنچه روی داده است مواجه می شویم.
استفاده از اسناد بعد از انقلاب
استفاده از اسناد امنیتی پس از پیروزی انقلاب سرگذشت پرفراز و فرودی دارد. برخی گروهک ها و گروه های افراطی با تسلط بر مراکز اسنادی در اولین گام به استفاده ی سیاسی و افشاگرانه علیه افراد و شخصیت ها پرداختند. این گونه استفاده در کانون های پرالتهاب انقلاب چون تبریز و اصفهان و قم شیوع بیشتری داشت.10 گویا آرشیو اسناد اداره کل سوم ساواک که مهمترین قسمت ساواک هم به حساب می آید مدتی تحت اختیار اعضای انجمن حجتیه هم قرار داشت که با دستور صریح امام خمینی از اختیار آنها خارج گردید. پس از تسخیر لانه جاسوسی آمریکا اسناد به دست افتاده هم به این شکل مورد استفاده قرار گرفت.11
روابط عمومی وزارت اطلاعات به عنوان نهادی که اسناد ساواک سابق در اختیارش قرار گرفت اولین مجموعه اسناد روشنگر تاریخی این نهاد امنیتی را در سال 1368 با عنوان “فرازهایی از تاریخ انقلاب به روایت اسناد ساواک و آمریکا” منتشر گردید. این نهاد پس از پایان جنگ و ایجاد ثبات در کشور با ایجاد موسسه پژوهش های سیاسی و مرکز بررسی اسناد تاریخی برنامه ای مدون جهت پژوهش و انتشار اسناد تدوین کرد که در مطالب بعدی به آن خواهیم پرداخت. نهاد نخست وزیری هم در همین سال ها مذاکرات هیات دولت در قضایای خرداد 1342 را منتشر نموده است.
از اسنادی که توسط انقلابیون تولید شده است اولین مجموعه در خارج از کشور در سال 1357 چند ماه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی توسط سازمان دانشجویان مسلمان ایرانی منتشر گردید با عنوان “پاره ای از اعلامیه های منتشره در ایران در ماه های تیر و مرداد 1357”. اولین تلاش ارزشمند که پس از پیروزی انقلاب صورت گرفت توسط مرحوم حجـﺔ الاسلام علی دوانی12 بود که مجموعه ای 12 جلدی تحت عنوان “نهضت روحانیون ایران” را با مساعدت مالی مرحوم آیت الله حائری تهرانی منتشر نمود قسمت عمده این کتاب دوازده جلدی را اعلامیه ها و بیانیه های نیروهای انقلابی تشکیل می دهد.13
انتشار مجموعه پنج جلدی “اسناد انقلاب اسلامی” در سال 1374- 1375، را می توان نخستین مجموعه اسناد تدوین شده به شیوه علمی قلمداد کرد که شامل اعلامیه ها، بیانیه مراجع، علما و روحانیون ایران به ترتیب تاریخی از سال 1342 تا سال 1357 می باشد. این مجموعه جزو اولین آثار منتشر شده توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی بود که در زمان خود مجموعه نسبتاً کاملی بود. مرکزی که به فرمان حضرت امام شکل گرفته و حجـﺔالاسلام سید حمید روحانی مسئولیتش را برعهده داشت وی از طلاب پرشوری بود که در پی مبارزات انقلابی مجبور به ترک ایران و استقرار در عراق شده و در نجف جلد اول “نهضت امام خمینی” را تدوین و منتشر نمود. این کتاب از کتب ممنوعه توسط ساواک بود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایشان با راه اندازی “دفتر اسناد انقلاب اسلامی” در قم به تمرکز و جمع آوری و نگهداری اسناد مکتوب دیداری و شنیداری انقلاب اسلامی پرداخت ضمن اینکه در سال 1358 اغلب نامه های مردمی که به حضرت امام ارسال می شد تحویل این مرکز می گردید از این رو در آرشیو مرکز اسناد آرشیو ارزشمندی از اسناد قبل و بعد از انقلاب گرد آمده است. 15
استفاده از اسناد (دولتی و انقلابیون) به شکل علمی در آثار منتشر شده مرکز اسناد انقلاب اسلامی به چشم می خورد. خاطرات و مبارزات شهید محلاتی16 توسط استاد علیرضا کمری تدوین گردیده است. استاد کمری در این اثر ضمن بهره گیری از اسناد امنیتی از اسناد انقلابیون از جمله خاطرات خود نگاشته شهید محلاتی هم بهره گرفته است. پژوهش مُهمی که از هر دو نوع اسناد به نحو احسن در آن استفاده شده است کتاب ارزشمند “زندگینامه سیاسی امام خمینی” تالیف دکتر حسن رجبی17 می باشد.