این مقاله در مورد کاشی است و به بررسی تاریخچه کاشی کاری، انواع کاشی، ویژگی ها، کاربردها و نقش آن در معماری سنتی و اسلامی ایران می پردازد.
کاشی
واژه «کاشی» ریشه در واژه لاتین tegula دارد که خود برگرفته از فعل tegere به معنای «پوشاندن» یا «پوشش دادن» است. در دوره روم باستان، این اصطلاح عمدتاً به سفال هایی گفته می شد که برای پوشاندن بام ها به کار می رفتند. کاشی را می توان به صورت قطعاتی از جنس سفال پخته شده تصور کرد که برای پوشش کف و دیوارهای بناها استفاده می شوند. به منظور جلوگیری از نفوذ آب و همچنین ایجاد زیبایی بصری، این قطعات را لعاب کاری می کردند. به همین دلیل، کاشی ها علاوه بر نقش کاربردی، جنبه تزئینی نیز پیدا کرده اند.
سطوحی که با کاشی پوشیده می شوند، معمولاً در برابر رطوبت مقاوم و از نظر بهداشتی کاملاً مناسب هستند. این سطح ها ضمن داشتن خاصیت ضدآب، به راحتی پاکیزه می شوند. افزون بر این، با وجود مقاوم بودن در برابر شعله های آتش، قابلیت پخش مناسب گرما را نیز دارا هستند. تزئین کاشی ها با روش های گوناگون انجام می شود؛ گاهی یک تصویر واحد بر سطح کاشی نقش می بندد و زمانی منظره ای کامل یا نقوشی نمادین و آموزشی با ریشه های فرهنگی و اعتقادی. در بسیاری موارد، هدف صرفاً زیبایی ظاهری است، اما اهمیت طرح ها، بافت ها و لعاب های رنگین، جنبه ای چشمگیر و فراموش ناشدنی به این عنصر بخشیده است.
کاشی ها در شکل ها و فرم های متنوعی تولید می شوند، ولی آنچه در همه انواع مشترک است، قابلیت استفاده برای پوشش سطوح صاف یا حتی گاهی کمی محدب است. این خاصیت سبب می شود که بتوان آنها را بدون وارد کردن آسیب به بنا، جدا کرد؛ ویژگی ای که آن ها را از سایر پوشش های سرامیکی نظیر آجرهای لعاب دار، سفالینه های بدون لعاب یا بلوک های کوچک متمایز می کند. این نوع پوشش ها پس از نصب، بخشی جدایی ناپذیر از ساختار بنا تلقی می شوند و امکان جابه جایی آسان آن ها وجود ندارد.
کاشی از جهات مختلف به عنوان یک ماده مقاوم شناخته می شود. از جمله دلایل رواج استفاده از آن، می توان به استحکام بالا در برابر عوامل طبیعی همچون باد، باران، تابش آفتاب و واکنش های شیمیایی و فیزیکی محیط اشاره کرد. زمانی که سطح کاشی با لعاب پوشیده می شود و سپس تحت فرآیند پخت قرار می گیرد، به ماده ای سخت، شفاف و غیرقابل نفوذ در برابر آب تبدیل می شود. افزون بر این، سهولت دسترسی به مواد اولیه موردنیاز، هماهنگی ساختاری و ظاهری با آجر، شرایط اقلیمی و منابع طبیعی موجود، و همچنین تنوع رنگ و انعطاف پذیری، همگی در توسعه استفاده از کاشی نقش موثری داشته اند.
تنوع رنگ و قابلیت انعطاف در کاشی
همان طور که گفته شد، یکی از ویژگی های برجسته کاشی، انعطاف پذیری بالای آن است. این ویژگی به کاشی سازان اجازه می دهد تا قطعاتی بسیار ریز برای معرق کاری یا قطعاتی بزرگ برای سطوح وسیع تولید کنند. کاشی را می توان در شکل ها و فرم های منحنی، طاقی یا مقرنس نیز به کار برد. ایران با معرفی هنر رنگ آمیزی داخلی و خارجی بناها به دنیای اسلام، نقش مهمی در زیبایی شناسی معماری ایفا کرده است. این رنگ آمیزی ها که از طریق کاشی های رنگارنگ صورت می گیرد، افزون بر زیبایی، در تاکید و برجسته سازی بخش هایی مانند محراب، کتیبه ها و رواق ها نیز موثر است.
«درک هیل» در اثر خود با عنوان معماری و تزئینات اسلامی به این موضوع اشاره می کند که استفاده از رنگ در معماری اسلامی، برای برجسته ساختن اجزای ساختمانی و ایجاد جلوه های بصری خاص، همواره به عنوان یک ویژگی پایدار باقی مانده است. کاربرد کاشی های رنگی، فضای معماری را دگرگون کرده است، بدون آنکه اصل معماری را تحت الشعاع قرار دهد. این هنر، توانسته است ترکیب خشک و هندسی ساختار معماری را به منظره ای چشم نواز و روح افزا بدل سازد که در آن، فرم، رنگ و تزئینات به شکلی هماهنگ در کنار هم قرار دارند.
بنابراین، استفاده از کاشی در معماری اسلامی، تلاشی برای پوشاندن ضعف های ساختاری نبوده است. برعکس، کاشی ها با قدرت بصری خود به اجزای مختلف ساختمان شخصیت داده و به شکلی هماهنگ با بدنه بنا، فضای آرامش بخش و الهام گرفته از بهشت ایجاد کرده اند. کاشی کاری همواره به عنوان ابزاری برای تاکید بر زیبایی و معنویت فضای معماری اسلامی مورد استفاده قرار گرفته و هرگز نقش تزیینی آن در تضاد با ساختار اصلی نبوده است.
فهرست مطالب
– هنر کاشی کاری
الف-کاشی
ب-انواع کاشی
ج-کاشی سازی
د-مراحل کاشی سازی
هـ ابزارهای کاشی سازی
– تاریخچه هنر کاشی کاری درجهان
الف-تاریخچه
ب-برای خدا و شاهزادگان
ج-شکوه ترسیم شده
د- عصر ماشین
هـ تفوق علم طراحی
ن- دنیای نو
و- عصر حاضر
– تاریخچه هنر کاشی کاری در ایران