این مقاله در مورد معماری و ساختار بادگیرهای سنتی یزد است و به بررسی نقش بادگیرها در تهویه طبیعی، انرژی پاک و ویژگی های منحصر به فرد آنها در اقلیم گرم و خشک می پردازد.
بادگیر
یکی از بارزترین ویژگی های منظر شهری استان یزد که آن را از سایر شهرهای ایران متمایز می کند، وجود بادگیرهای متنوع و گوناگون در سطح شهر است. اهمیت این بادگیرها به اندازه ای است که ضرورت دارد برای هر کدام، شناسنامه ای فنی تدوین شود و برنامه ای جامع برای مرمت، بازسازی و حفاظت ویژه آن ها تهیه گردد.
بیشتر این بادگیرها به فضاهای مسکونی قدیمی تعلق دارند و علاوه بر آن، نمونه هایی از آنها به شکل زیبا و کارآمد بر روی محراب برخی مساجد، مانند مسجد جامع فیروزآباد، تعبیه شده اند.
اکثریت آب انبارهای درون شهری نیز دارای بادگیرهایی با تعداد یک تا شش هستند که از آنها برای تهویه و خنک کردن آب استفاده می شده است.
بادگیرها در واقع نقش سیستم تنفسی شهر را ایفا می کنند. این برج ها با طراحی و ساختار خاص خود، جریان طبیعی هوا را به درون بناهای مختلف هدایت می کنند و از نمونه های برجسته انرژی پاک به شمار می آیند. معمولاً بادگیرها در قسمت های نسر و تابستان نشین خانه ها قرار دارند.
این سازه ها عمدتاً به فضاهایی مانند تالار، حوضخانه، کلاه فرنگی و زیرزمین متصل هستند و شرایطی فراهم می کنند تا جریان هوا در داخل ساختمان به خوبی برقرار شود. ضمن اینکه با تماس هوا با عناصر رطوبت زا مانند حوض، باغچه، درختان، جداره زیرزمین، جوب و پایاب، کمبود رطوبت محیط جبران شده و فضایی مطبوع برای سکونت در روزهای گرم و طاقت فرسای تابستان ایجاد می شود. مصالح به کار رفته در ساخت بادگیرها معمولاً شامل خشت خام، آجر، گل و چوب شورونه است؛ چوبی که به خاطر استحکام بالا و مقاومت در برابر حمله موریانه شناخته شده است.
بادگیرها از چهار بخش عمده ساخته شده اند:
- بدنه یا ساقه
- قفسه
- تیغه ها
- سقف
بدنه بادگیرها معمولاً به شکل مکعب مستطیل یا منشوری ساخته می شوند و پایه آنها اغلب به صورت مربع، مستطیل، مسدس یا هشت وجهی طراحی می گردد. بخش اصلی ساختار بادگیر به صورت ستونی مشبک و دارای «چشمه چشمه» است که در فضای باز و بر فراز ساختمان ها و اماکن قرار می گیرد.
اگرچه بادگیرها در عملکرد شباهت دارند، اما از نظر ساختاری تفاوت هایی میان آنها مشاهده می شود. این تفاوت ها تحت تاثیر عوامل اقلیمی ناحیه گرم و خشک، شرایط اقتصادی و اجتماعی، و همچنین کاربری های متفاوت ساختمان ها به وجود آمده اند. در مناطق اردکان و میبد، برای بهره گیری بهتر از نسیم خوشایند شمال و جلوگیری از وزش بادهای غالباً نامطبوع دیگر جهات، بادگیرها معمولاً به صورت یک سویه و رو به شمال ساخته شده اند. به خصوص در میبد، شیب مناسب زمین به سمت شمال، شرایط مساعدی برای جریان آزاد باد شمال به داخل بادگیرها ایجاد کرده است. همین امر باعث شده شکل گیری منظم و هماهنگ بادگیرها به یکی از ویژگی های برجسته معماری و شهرسازی سنتی این ناحیه تبدیل شود.