این پاورپوینت در قالب 84 اسلاید عوامل ایجاد بیماری در طب سنتی را بررسی می کند، شامل اسباب ممرضه، سوء مزاج، تغییرات هوا، علایم بیماری ها و نقش مزاج ها در بروز امراض
اسباب ممرضه:
- اسباب کلیه ممرضه (بادیه، سابقه، واصله)
- اسباب جزئیه ممرضه (سوء مزاج، مرض ترکیب، تفرق اتصال)
- سبب هایی که باعث حدوث بیماری می شود
اسباب کلیه ممرضه (تقسیم بندی دیگر)
- خارج از بدن (بادیه)
- داخل بدن (سابقه، واصله)
وجوه تسمیه بادیه:
بدو به ضم باء و سکون دال مهمله و واو موقوف
به معنای شدید الظهور بودن این امور است
بادی به معنای صحرا و خارج از بدن است در مقابل مدینه
بادی به معنای مبداء امراض
مثال:
- هوای حار منجر به سردرد گردد
- هوای بارد منجر به استرخاء عصب گردد
- امری از امور نفسانی مانند غضب منجر به سخونت ارواح شده و ایجاد حمای یومیه کند
امور داخل بدن:
سابقه: ایجاب حالت با واسطه، مانند آنکه میان سبب غیر بدن و مرض واسطه باشد
واصله: ایجاب حالت بلا واسطه، مانند میان سبب غیر بدنی و مرض واسطه نیست
مثال سابقه: امتلاء، عفونت، حمای یوم
مثال واصله: ضربه به استخوان، شکستگی
اسباب ثلاثه صحت
- بادی مانند خبر مسرت افزا
- سابق مانند نضج تام
- واصل مانند اعتدال مزاج و ترکیب
اسباب جزئیه ممرضه:
- سوء مزاج
- مرض ترکیب
- تفرق اتصال
سوء مزاج:
- حار
- بارد
- یابس
- رطب
علل امراض حار:
- حرکت غیر مفرط در قلت و ضعف-کثرت و قوت
- ملاقات مسخن بالفعل نه به حد افراط
- ملاقات مسخن بالقوه
- عفونت
- سده
اسباب امراض بارد:
- ملاقات برودت بالفعل
- ملاقات برودت بالقوه
- قلت اکل فی الغایه
- افراط اکل
- تکاثف مفرط
- حرکت مفرط
- سکون مفرط
- گشاده شدن مسام به افراط
اسباب امراض یابس:
- ملاقات یابس بالفعل
- ملاقات یابس بالقوه
- قلت اکل
- حرکت مفرط
اسباب امراض رطب:
- ملاقات مرطب بالفعل
- ملاقات مرطب بالقوه
- قلت اکل
- سکون مفرط
از ترکیب اسباب مفرده، اسباب امراض امزجه مرکبه ظاهر می گردد مانند جمع شدن حرارت و رطوبت یا یبوست
برای تسبب اسباب سه شرط لازم است:
- توفیر مقدار سبب فاعلی
- طول ملاقات او با بدن
- استعداد بدن مر قبول آن را
انواع مرض ترکیب:
- خلقت
- عدد
- مقدار
- وضع
امراض خلقت:
مرض شکل، مرض مجاری، مرض اوعیه، مرض سطح، مرض تعداد، مرض وضع
تفرق اتصال
در این مرض پیوستگی طبیعی اندام از بین می رود و در آنها گسستگی و فاصله ایجاد می شود
در اعضاء مفرد مانند شکستگی یک استخوان
در اعضاء مرکب مانند قطع انگشت
اسباب تفرق اتصال
- داخل بدن:
- خلط اکال یا محرق یا لاذع
- امتلاء ممدد
- ریح
- خلط مرکب
- شدت حرکت دافعه
- حرکت بر امتلاء
- خارج بدن:
- بریدن با شمشیر
- کشیدن به ریسمان
- سوزاندن
از عوامل مهم در مبحث علل بیماری ها تغییر در سته ضروریه است
تغییر در هوا
تغییر در کیفیت هوا شامل گرمی، سردی، خشکی، تری
تغییر در جوهر هوا شامل ایجاد فساد و تعفن در آن
خصوصیات هوا تابع شرایط فصول، بادها، نزدیکی به کوه ها و دریاها، خاک و محل زندگی می باشد.
فصل بهار
در چهار کیفیت گرمی، سردی… معتدل و دارای لطافت و قدرت تحریک است و متناسب با مزاج روح باعث تقویت و تحرک روح و قوا شده و موادی که در بدن محبوس مانده رقیق شده و سیلان می یابد و به اندام های ضعیف مانند پوست می ریزد و باعث خارش، بثور… می گردد.
تابستان:
گرم و خشک
در افراد محرور المزاج باعث بیماری های گرم می شود
تحلیل رطوبات
عطش زیاد
گرمی و خشکی اعضاء رئیسه بخصوص کبد
پاییز:
سرد و خشک
شیوع بیماری های سوداوی
ایجاد سده در مسام
تغلیظ اخلاط
احتباس اخلاط و در نتیجه تولید بیشتر خلط سوداوی در بدن
زمستان
سرد و تر
تولید ابخره غلیظه از مواد سرد و تر و میل به سر
بروز بیماری های سرد
انسداد مسام و سردی سطح بدن
حرارت میل به باطن پیدا می کند
بروز بیشتر زکام و نزله
بروز بیشتر بیماری های سینه در افراد مستعد
نواحی جغرافیایی و بادها
- خاک
- اقالیم سبعه
اکل و شرب
نوم و یقظه:
علت بروز خواب: میل ارواح، قوا، حرارت غریزی به سوی باطن بدن
این حرارت غریزی رطوبات بدن را تحت تاثیر و آنها را تبخیر می کند
ابخره و رطوبات حاصل باعث رخوت و سستی دماغ و کثیف شدن ارواح موجود در دماغ و نیز غلیظ شدن راه های عصبی (مسالک عصبی) و پر شدن آنها می گردد
عوارض بی خوابی طولانی و مستمر:
- ضعف و خشکی دماغ
- سوء هضم
- تحلیل و تضعیف روح (به علت میل رطوبت به خارج و تحلیل رطوبات)
حرکت و سکون:
1- عوارض حرکت
عوارض افراط در حرکت = تسخین (گرمابخشی) و در مدت طولانی برودت
در صورت انجام در زمان طولانی = تبخیر و تحلیل رطوبات
افناء حرارت و رطوبت غریزی
2- عوارض افراط در سکون:
تجمع رطوبات و مواد بلغمی در بدن به علت تولید و عدم دفع
انغمار و اختناق (در درون خفه شدن) حرارت غریزی
ریاضت یا ورزش:
همه فضولات ناشی از هضم غذا در بدن قابل دفع نیستند و بخشی در بدن می مانند.
وجود این مواد باعث ایجاد بیماری هایی چون سوء مزاج، اماس، و امتلاء می گردد اما ریاضت به راحتی دفع مواد بالا را می کند
احتباس و استفراغ:
تعریف: احتباس نگهداری مواد ضروری
استفراغ دفع مواد غیر ضروری و زاید
عوارض احتباس غیر طبیعی:
- امراض عفونی
- احتقان
- احساس سنگینی در بدن
- کاهش اشتها
عوارض استفراغ مفرط:
- تحلیل حرارت
- دفع رطوبت
- غلبه خشکی
- غلبه سردی
- لاغری
علل احتباس غیر طبیعی:
- شدت قوه ماسکه
- ضعف قوه هاضمه
- ضعف قوه دافعه
- تنگی یا انسداد مجاری
- غلظت ماده یا کثرت ولزجی آن
- فقدان احساس نیاز به دفع
اسباب استفراغ غیر طبیعی معکوس احتباس است
اعراض نفسانی:
- خشم گرم و خشک
- هیجان گرم و خشک
- نگرانی گرم و تر
- ترس سرد و تر
- افسردگی سرد و خشک
- غم سرد و خشک
اسباب و علامات
دکتر جعفریان
عناوین
- تعریف
- انواع علامت
- دلالت علامت
- مزاج های عارضی غیر طبیعی (غیر جبلی)
- نشانه های ناشی از مزاج گرم غیر طبیعی
- نشانه های ناشی از مزاج سرد غیر طبیعی
- نشانه های ناشی از رطوبت مزاج غیر طبیعی
- نشانه های ناشی از یبوست مزاج غیر طبیعی
- نشانه های غلبه اخلاط:
- نشانه های غلبه خون
- نشانه های غلبه دم
- نشانه های غلبه خلط بلغم
- نشانه های غلبه خلط صفرا
- نشانه های غلبه خلط سودا
- امتلاء و علایم آن، نشانه های امتلاء
- سده و علایم آن، نشانه های سده
- ریح و علایم آن، نشانه ها و تقسیم بندی ها
- اورام، علایم و تقسیم بندی
نشانه ها، علایم، دلایل، اعراض
نشانه ها دلالت دارند بر احوال تن آدمی از روی مزاج، و در اینجا علامت یعنی چیزی که استدلال کرده می شود از وی بر حالتی از حالات بدن چون صحت یا مرض یا حالاتی متوسط.
نظریه قرشی: علامت و دلیل عام هستند (شامل مرض، صحت می شوند) اما عرض مختص بیماری است.
علایم:
ذهنی: یعنی نشانه هایی که توسط خود بیمار احساس یا به عنوان شکایت مطرح می شود. (symptom)
عینی: نشانه هایی که توسط طبیب تشخیص داده می شود و بر اساس آنها و به کمک علایم ذهنی بیمار می توان بر شرایط قبلی و فعلی بیمار، علت بیماری و پیش آگهی آن (تقدمه المعرفه) استدلال نمود (sign)
علایم و نشانه های ناشی از مزاج حار غیر طبیعی
- احساس اشتعال بدن
- احساس اذیت شدن از تب ها
- کاهش تاب و توان در زمان فعالیت
- عطش مفرط
- سوزش فم معده
- تلخی دهان
- ضعف و سرعت زیاد و تواتر نبض
- تضرر از اغذیه حار
- تشدید علایم در تابستان
- تسکین علایم با تناول اغذیه مبرده
نشانه های ناشی از مزاج بارد غیر طبیعی
- کاهش قوه هاضمه
- کمی تشنگی
- استرخاء مفاصل
- ابتلای زیاد به سرماخوردگی
- ابتلای زیاد به تب های بلعمی
- تضرر از اغذیه مبرده
- تشدید علایم در زمستان
- تسکین علایم با خوردن اغذیه حار
نشانه های ناشی از مزاج رطب غیر طبیعی
- سستی یا ترهل بدن
- سیلان بزاق و ترشحات مخاطی
- سوء هضم
- پر خوابی
- ورم پلک (تهبج اجفان)
- تشدید با اغذیه مرطبه
- عدم قوام یا شل شدن براز
نشانه های ناشی از یبوست مزاج غیر طبیعی
- تیرگی و خشونت پوست (تقشف)
- بی خوابی (سهر)
- لاغری صورت (تکیدگی)
- تشدید علایم با خوردن غذای خشکی افزا
- بدحالی در پاییز
- تسکین علایم با غذاهای مرطبه
- جذب شدید آب گرم و روغن های لطیف از مسام
نشانه های غلبه اخلاط
نشانه های غلبه دم
- احساس سنگینی در بدن به خصوص در گوش و چشم ها، سر و شقیقه ها
- تثاوب و تمطی (دهن دره، کش و قوس آمدن)
- چرت زدن دائمی
- کدورت حواس
- کند فهمی
- خستگی بدون علت
- شیرینی مزه دهان بدون سابقه قبلی
- قرمزی زبان
- خواب های مربوط به اشیا قرمز
- خارش محل فصد و حجامت
همچنین احتمال دارد در بدن دمل یا در دهان بثوراتی به وجود آید و یا در اعضای مستعد مانند لثه ها، بینی، مقعد خون ریزی رخ دهد.
حکیم جرجانی: جوانی و فصل بهار و تن گوشتالود و بسیار خوردن گوشت و شیرینی، این نشانه ها را درست کند که نشانه غلبه خون است.
نشانه های غلبه خلط بلغم
- سفیدی بیش از حد رنگ صورت
- ترهل گوشت اندام ها
- لینت و سردی ملمس
- زیادی و چسبندگی آب دهان
- کمی تشنگی
- ضعف هضم، آروغ ترش
- سفیدی رنگ ادرار
- کسل بودن
- استرخاء اعصاب
- کند فهمی
- نبض لین بطیء و متفاوت
- دیدن آب، رودخانه، برف، باران، تگرگ، رعد و برق در خواب
حکیم جرجانی: فصل زمستان و کودکی و تن فربه و خوردن غذای تلخ مانند ماهی تازه، ماست و مانند آن این نشانه ها را درست کند که نشانه غلبه بلغم است.
نشانه های غلبه خلط صفرا
- زردی رنگ و چشم ها
- تلخی دهان
- زبری و خشکی زبان
- خشکی بینی
- لذت بردن از نسیم خنک و احساس خوش از هوای شب و خنکی بامداد
- احساس بهتر در زمستان و هوای سرد
- نبض سریع و عظیم
- عطش شدید و تشنگی بسیار
- تنفس سریع
- کم اشتهایی
- به تدریج لاغر شدن
- خشکی پوست
- گود افتادن دور چشم
- تهوع
- قی زرد رنگ و سبز
- قشعریره (سوزن سوزن شدن – راست شدن مو بر بدن)
- وخز (ادراک و احساسی شبیه به فر رفتن سوزن در بدن)
- نخس (احساسی شبیه به فرو رفتن خار و پیکان در بدن)
- خواب دیدن آتش، نیران و رویاهای زرد و زرد دیدن اشیایی که زرد نیستند
حکیم جرجانی: فصل تابستان و ایام جوانی و مزاج گرم و بسیار خوردن شیرینی ها و شیر تازه این نشانه ها را درست کند که نشانه غلبه صفراست
نشانه های غلبه خلط سوداء
- کمودت رنگ
- سیاهی و غلظت خون
- وسواس
- اشتغالات زیاد فکری
- خیالات فاسد
- سوزش سر دل
- اشتهای دروغین
- خورده خواری
- ادرار غلیظ و خون تیره
- پرمویی
- ابتلا به بهق سیاه (لکه های تیره)
- بیماری های طحالی
- سردی پوست
- اندوهگینی (افسردگی)
- انزوا طلبی
- دیدن اشیا سیاه و مسائل ترسناک در خواب
حکیم جرجانی: فصل خزان، ایام پیری و خوردن غذاهای سوداوی چون گوشت قدید و صید و مانند آن این نشانه ها را درست کند که نشانه غلبه سوداء است
نکته: برای بررسی و تشخیص غلبه هر کدام از اخلاط بایستی به درستی به موارد زیر توجه شود.
- مزاج شخص
- روش زندگی
- سوابق فردی (تدبیر سالف)
- زمان ابتلا
- سن
- عادات
- شغل
امتلاء:
هرگاه اخلاط یا ارواح از نظر کمی یا کیفی دچار تغییراتی که باعث ایجاد حالات مرضی شوند به آن امتلاء گفته می شود.
امتلاء بر دو نوع است: امتلاء بر حسب اوعیه و امتلاء بر حسب قوه
امتلاء بر حسب اوعیه
در این حالت اخلاط و ارواح به قدری در بدن زیاد می شوند که تمام اوعیه (ظرف های بدن یا رهگذار اخلاط و ارواح بدن) را پر می کنند و باعث فشار وتحت کشش قرار دادن آنها می شوند. این وضعیت الزاماً با بدی یا کیفیت ارواح و اخلاط نیست.
امتلاء بر حسب قوه:
این اختلال به علت بدی کیفیت اخلاط و غلبه این کیفیت بد بر قوای بدن به وجود می آید که در این حالت قوت هاضمه توان هضم و نضج لازم را ندارد. این اختلال ممکن است با افزایش کمی اخلاط نیز توام باشد.
نشانه های کلی امتلاء:
- سنگینی اندام ها
- خستگی و کسالت زودرس از فعالیت
- قرمزی چهره
- انتفاخ رگ ها (پر شدن)
- کشیده شدن پوست
- پری و عظم نبض
- رنگین و غلیظ شدن ادرار
- کم اشتهایی
- خیرگی چشم
- خواب هایی که حکایت از سنگینی دارند مانند آن که ببیند نمی تواند تکان بخورد یا بلند شود یا چیز سنگین برداشته است یا نمی تواند حرف بزند.
نشانه های امتلاء بر حسب قوه
- در این حالت پرشدگی عروق و سرخی چهره مشاهده نمی شود.
- این افراد رنجور و ضعیف هستند.
- خواب های آشفته
- نبض ضعیف
- ادرار و عرق بدبو
- احساس کوفتگی بعد از فعالیت
- خارش و سوزش در اندام ها
- احساس بوی بد از درون بدن (گاه شخص فکر می کند که این بو از بیرون است)