این مقاله در مورد معماری مصر باستان بوده و به بررسی تاریخچه هرم جیزه، تمدن نیل محور و ویژگی های فرهنگی و جغرافیایی مصر می پردازد.
مقدمه:
در طول قرون متمادی که از ساخت هرم عظیم و اسرارآمیز جیزه می گذرد، این بنای پرشکوه همواره در مرکز توجه شخصیت های مهم تاریخی قرار داشته است؛ از خلفای مقتدر گرفته تا شاهان و فرماندهان برجسته. برخی از آنان با رویکردی خصمانه و با هدف ویرانی این سازه عظیم، دست به صدور فرمان تخریب زده اند، در حالی که عده ای دیگر با نگاهی سرشار از شگفتی و احترام، آن را تجلیل کرده اند.
اگرچه تلاش های گسترده ای از سوی تاریخ نگاران، محققان و متخصصان حوزه مصر باستان در راستای شناسایی دقیق پیشینه فرهنگی و تمدنی این سرزمین صورت گرفته، اما هنوز تاریخچه دقیق این تمدن به روشنی مشخص نشده است. مورخان ملی گرا و متعصب مصری، بر پایه روایت های کاهنان کهن، ریشه های تاریخی کشورشان را به آغاز دوران حکمرانی خدایان نسبت داده و سال ۳۰۵۵۴ پیش از میلاد را مبدا تاریخ این تمدن اعلام کرده اند. در مقابل، مورخانی که با دیدگاهی بی طرفانه به تاریخ می نگرند، بر این باورند که شکل گیری نخستین نهادهای فرهنگی و سیاسی در مصر به دوران پادشاهی “منس” بازمی گردد، که آن را در حدود ۵۶۱۹ پیش از میلاد تخمین زده اند. نگارنده این متن با در نظر گرفتن هر دو دیدگاه و با توجه به میانگینی که بسیاری از مصرشناسان و تاریخ نگاران معتبر نیز پذیرفته اند، سال تقریبی ۴۸۰۰ پیش از میلاد را به عنوان زمان آغاز ساخت هرم جیزه در نظر گرفته است.
سرزمین مصر که گاه از آن به عنوان زادگاه تمدن بشری یاد می شود، در محدوده ای میان ۲۳ تا ۳۲ درجه عرض شمالی و ۲۵ تا ۳۵ درجه طول شرقی واقع شده است (نقشه ۱). این کشور از شمال به دریای مدیترانه، از جنوب به سودان، از غرب به لیبی و از شرق به دریای سرخ محدود می شود و در مجموع حدود ۱۵۰۰ کیلومتر از شمال به جنوب امتداد دارد. با وجود گستره ای نزدیک به ۹۹۰ هزار کیلومتر مربع، تنها حدود ۳۱٬۲۵۰ کیلومتر مربع از این سرزمین قابلیت کشاورزی دارد، که کمتر از ۳ درصد مساحت کل آن را تشکیل می دهد. همچنین حدود ۳۲٬۵۰۰ کیلومتر مربع از مساحت مصر برای سکونت مناسب ارزیابی شده است.
چون بخش اعظم خاک این کشور را بیابان های خشک و بی حاصل دربر گرفته است، تنها نواحی مجاور رود نیل – به ویژه منطقه دلتا – به عنوان مکان هایی مساعد برای کشاورزی و زیست انسانی شناخته می شوند (نقشه ۲). همین شرایط موجب شده تا مصر در طول تاریخ، جایگاهی منحصر به فرد برای اسکان و مهاجرت اقوام مختلف از سرزمین های اطراف داشته باشد.
جمعیت کنونی کشور مصر به حدود ۶۰ میلیون نفر می رسد و پایتخت آن، شهر پرجمعیت و تاریخی قاهره است. این شهر در دوران مصر باستان با عنوان “یاپولیس” شناخته می شده و بقایای این نام تاریخی را می توان در نزدیکی قاهره کنونی مشاهده کرد. در دوره ای از تاریخ، یعنی در زمان سلطنت فراعنه سلسله نوزدهم، مرکز سیاسی کشور به شهری به نام “تانیس” در شمال شرقی دلتا منتقل شد. اما پس از فتح مصر توسط اعراب و به فرمان خلیفه مسلمانان، عمر بن خطاب، پایتخت بار دیگر به قاهره انتقال یافت؛ شهری که از لحاظ جغرافیایی و سیاسی جایگاه برتری نسبت به دیگر نقاط داشت.
رود نیل، این شاهرگ حیاتی تمدن مصر، پس از سرچشمه گرفتن از مناطق گرمسیری آفریقا، مسیری در حدود ۱۰۰۰ کیلومتر را در قلمرو مصر می پیماید (نقشه ۳). این رود که از آن به عنوان یکی از بلندترین رودهای جهان یاد می شود، ویژگی ای منحصربه فرد دارد: هر ساله از اواسط خردادماه تا پایان آذر طغیان کرده و با بالا آمدن سطح آب تا حدود ۹ متر، خاک های حاصلخیز را از جنوب به مناطق شمالی انتقال داده و کرانه های خود را تا شعاعی بین ۶۰۰۰ تا ۱۰٬۰۰۰ کیلومتر مربع برای کشاورزی آماده می سازد.
بادهای موسمی که در مصر غالباً در مسیر شمال به جنوب می وزند، نقش موثری در تسهیل حمل و نقل و جابجایی محصولات کشاورزی از طریق رود نیل ایفا کرده اند. عمده ترین محصولات زراعی مصر عبارتند از گندم، جو، انواع حبوبات، کنف و پنبه؛ محصولاتی که سهم قابل توجهی از صادرات این کشور را تشکیل می دهند. از آن گذشته، شواهد موجود حاکی از آن است که شاید مصریان نخستین قومی باشند که پنبه را شناخته و از آن برای دوخت لباس و تهیه پوشاک بهره برده اند (نقشه ۴).
محصولات کشاورزی و منابع معدنی مصر باستان نه تنها نیازهای داخلی را پاسخ می داده اند، بلکه از راه مبادلات پایاپای به بازارهای ساحلی دریای مدیترانه راه می یافته اند. در این تجارت ها، کالاهایی همچون طلا و عاج در برابر غلات و پنبه مبادله می شدند و اقتصاد مصر را به صورت پویایی به چرخه بین المللی آن زمان پیوند می دادند.