مبانی غربالگری بیماری ها
مفهوم غربالگری در برابر نمونه گیری (Screening Vs Sampling)
غربالگری به معنای بررسی تمام جامعه هدف از نظر یک یا چند پارامتر معین است.
نمونه گیری بررسی تعدادی از افراد جامعه هدف بر حسب شیوه طراحی مطالعه برای سنجش یک یا چند کمیت معین است.
چه بیماری هایی واجد شرایط غربالگری می باشند؟
- از اولویت های سلامت جامعه باشند.
- ابزار غربالگری مناسب و در دسترس داشته باشند.
- پس از کشف بیماران، امکانات مراقبت موجود باشد.
فنیل کتونوری (PKU)
بیماری متابولیکی ارثی که از پدر و مادر به فرزند منتقل می شود و به دلیل نقص آنزیم کبدی فنیل آلانین هیدروکسیلاز به وجود می آید.
این آنزیم مسئول تبدیل اسید آمینه فنیل آلانین به اسید آمینه تیروزین است.
در این کودکان به دلیل عدم وجود این آنزیم، تبدیل انجام نمی شود یا به میزان کم تولید می شود. در نتیجه سطح فنیل آلانین در خون به صورت غیرطبیعی بالا می رود و به مواد سمی تبدیل می شود که روی سیستم اعصاب مرکزی اثر می گذارند و فعالیت طبیعی مغز را مختل می کنند.
در صورت عدم درمان، ضایعات مغزی و عقب ماندگی ذهنی در کودک بروز می کند.
سطح طبیعی فنیل آلانین در خون ۱ تا ۲ میلی گرم در دسی لیتر است که در این افراد به بیش از ۲۰ میلی گرم در دسی لیتر می رسد.
شدت بیماری از نوع خفیف تا شدید متغیر است و روش درمان برای هر کودک متفاوت است.
درمان بر پایه مصرف شیر رژیمی و غذاهای کم پروتئین و حذف تمام مواد غذایی غنی از پروتئین است.
هدف از درمان: حفظ سطح طبیعی فنیل آلانین خون در محدوده:
- تا ۱۲ سال: ۲ تا ۶ mg/dl
- ۱۲ سال به بالا: ۲ تا ۱۰ mg/dl
علائم
- در بدو تولد نشانه بارزی ندارد و کاملاً طبیعی است.
- بتدریج علائمی نظیر بوی مخصوص ادرار و عرق، بی قراری، استفراغ، تاخیر در رشد و تکامل (دیر گردن گرفتن، بموقع غلت نزدن، دیر نشستن و دیر راه رفتن)، ضایعات پوستی، رنگ روشن پوست و موها بدون سابقه خانوادگی ظاهر می شود.
- در صورت عدم درمان، کودک دچار عقب ماندگی ذهنی و جسمی می شود.
بهترین راه تشخیص بیماری، اندازه گیری غلظت فنیل آلانین خون در نوزاد ۳ تا ۵ روزه است که از خون پاشنه پای وی گرفته می شود.
تاخیر در تشخیص بیماری از هفته دوم موجب آسیب مغزی می شود که شدت آن به مدت تاخیر و سطح فنیل آلانین بستگی دارد.
درمان بر پایه رژیم درمانی است.
شرایط افزایش فنیل آلانین خون
- دریافت مواد غذایی غنی از فنیل آلانین
- دریافت فنیل آلانین بیش از مقدار توصیه شده
- دریافت ناکافی یا عدم دریافت شیر رژیمی
- عفونت ها و سرماخوردگی
- تب
- بعد از تزریق واکسن
- مصرف داروهایی مثل آنتی بیوتیک، کلستیرامین، فارمانتین، داروهای حاوی آسپارتام
علائم ظاهری افزایش فنیل آلانین خون
- بی قراری
- کم خوابی
- بوی بد ادرار و عرق
- عدم تمرکز
- بیش فعالی
- بور شدن موها (در صورت بالا ماندن فنیل آلانین خون به مدت طولانی)
شرایط افت فنیل آلانین خون
- اگر فقط شیر رژیمی مصرف کند
- دریافت فنیل آلانین کمتر از میزان توصیه شده
- اگر فقط غذاهای رژیمی بدون فنیل آلانین یا حاوی مقدار کم مصرف شود
علائم ظاهری افت فنیل آلانین خون (کمتر از ۲ mg/dl)
- خواب آلودگی
- بی حالی
- کم اشتهایی
- بروز دانه های قرمز زیر گردن، روی شکم و کشاله ران
- تب
- استفراغ
- عدم وزن گیری
کمبود آنزیم کبدی فنیل آلانین هیدروکسیلاز یا کوفاکتور آن (تتراهیدروبیوپترین)
فنیل آلانین اضافی و سایر متابولیت های غیر طبیعی حاصل از آن
اختلال در متابولیسم طبیعی و صدمه مغزی در صورت عدم درمان
از دست دادن ۵۰ نمره از بهره هوشی تا پایان یک سالگی (۴ نمره به ازای هر ماه)
اپیدمیولوژی بر اساس اطلاعات برنامه کشوری کنترل PKU
برآوردها از ۱ در ۳۰۰۰ تا ۱ در ۶۰٬۰۰۰ برحسب مناطق مختلف کشور
(بیماری اتوزومال مغلوب و افزایش بروز با افزایش ازدواج های خویشاوندی)
بر اساس غربالگری ۳۶۰٬۰۰۰ نوزاد در ۶ دانشگاه علوم پزشکی: ۱ در ۸۰۰۰
مطالعه دکتر نسرین حسین پور و همکاران بر روی ۸۱ خانواده دارای فرزند مبتلا:
- متوسط سن تشخیص: ۲۰.۷ ماه
- ۸۲٪ بیماران حاصل ازدواج خویشاوندی بوده اند
- ۱۶٪ دارای دو فرزند و ۹.۸٪ دارای سه فرزند مبتلا بوده اند
- ۷۴٪ فرزندان دوم و ۱۳٪ فرزندان سوم به علت تشخیص دیرهنگام درجاتی از عقب ماندگی ذهنی داشته اند
دستورالعمل غربالگری
شامل ۳ استراتژی اصلی:
- غربالگری شناسایی کودکان مبتلا با نزدیک ترین فاصله زمانی از تولد
آغاز غربالگری در استان اصفهان از ۱۵ / ۷ / ۱۳۹۱ - مشاوره ژنتیک و تشخیص پیش از تولد در خانواده های در معرض خطر
- ساماندهی خدمات بالینی
تشکیل تیم بالینی در بیمارستان های منتخب (بیمارستان امین در اصفهان)
شامل: متخصص اطفال، کارشناس تغذیه، روان شناس، مددکار اجتماعی، پرستار، آزمایشگاه، داروخانه