این تحقیق در مورد باغ دولت آباد یزد است و به بررسی تاریخچه، ساختار و اهمیت این باغ تاریخی در دل کویر می پردازد.
مقدمه:
از دیرباز باغ های سرسبز، درخت زارها، جویبارها و چشمه سارها همواره در قلب ما ایرانیان جایگاهی ویژه داشته اند. مردمی که در سرزمینی خشک و نیمه کویری زندگی می کنند، از دیرباز با طبیعت پیوندی عمیق برقرار کرده اند و همواره به گل و گیاه و طراوت سبزه زارها دل بسته اند. در تاریخ کهن ایران باغ ها حضوری مداوم در شهرها داشته اند و در هر منطقه ای بسته به شرایط اقلیمی محیطی و فرهنگی چهره ای متفاوت به خود گرفته اند.
باغ ایرانی تنها به باغ های مستقل محدود نمی شود بلکه از حیاط های کوچک خانه های سنتی تا باغ های وسیع شهری در پایتخت هایی همچون اصفهان دوران صفوی نمود پیدا کرده است. این تنوع در مقیاس و کارکرد نشان دهنده جایگاه برجسته باغ در زیست جهان ایرانی است.
شهر یزد نیز در گذشته میزبان باغ های باشکوه و پرشماری بوده است؛ چنان که در منابع تاریخی از بیش از سی باغ در این شهر یاد شده اما متاسفانه امروزه اثری از بیشتر آن ها بر جای نمانده است. در این میان باغ دولت آباد یزد به عنوان یکی از بزرگ ترین باغ های ایران در دل کویر، همچنان پابرجاست. این باغ نه تنها دارای بلندترین بادگیر شناخته شده در ایران است بلکه طراحی منحصربه فرد پلان و نحوه تقسیم بندی کرت های آن جذابیتی دوچندان به آن بخشیده است؛ به گونه ای که می توان آن را از لحاظ ساختار حتی ساده و نزدیک به رویکردهای نوین دانست.
تحقیق باغ دولت آباد یزد تلاشی است در جهت درک بهتر اهداف و اندیشه های طراح یا طراحان این باغ تاریخی تا با تحلیل ساختار فضایی آن گامی در جهت شناخت عمیق تر باغ ایرانی برداشته شود.
باغ ایرانی:
باغ سنتی ایرانی فضایی است که باید تمام حواس پنج گانه انسان را درگیر کند و لذتی همه جانبه، هم جسمانی و هم روحانی برای بازدیدکننده فراهم آورد. در چنین فضایی طراحی به گونه ای انجام می شود که رایحه گیاهان تازه آوای خوش پرندگان و شرشر دل انگیز آب، بافت لطیف کاشی ها و رطوبت خاک، طعم میوه های رسیده در آفتاب و چشم انداز گل ها و موزائیک های رنگین که در حوض های آرام منعکس شده اند همگی در هماهنگی کامل باشند. این لذت حسی در عین حال که نمادین و انتزاعی است تجربه ای مستقیم و ملموس نیز به شمار می آید تجربه ای که در گذر زمان با تغییر شب و روز و فصل ها جلوه ای متنوع و پوینده پیدا می کند.
باغ ایرانی حاصل ترکیبی سنجیده از عناصر بنیادین است که در قالب یک منظومه فکری منسجم به هم پیوند خورده اند. در کنار این عناصر اصلی برخی اجزای فرعی نیز برای تکمیل معنا و تقویت ساختار باغ به کار گرفته می شوند. برای رسیدن به تعریفی دقیق تر از این ساختار باید جایگاه و ضرورت هر عنصر را به دقت بررسی کرد.
عناصر اصلی باغ ایرانی عبارت اند از: زمین، آب، گیاه و فضا. این چهار عنصر زمانی که در چارچوب اندیشه ها و مفاهیم معماری ایرانی در کنار هم قرار گیرند ساختار باغ را پدید می آورند. در این میان برخی اجزا و ویژگی های دیگر نیز ممکن است در طراحی و شکل گیری باغ ایفای نقش کنند؛ عناصری که یا در جایگاه مکمل های فرعی قرار دارند یا به عنوان تجلی هایی از همان عناصر اصلی بخشی از هویت باغ را نمایان می سازند.
معرفی باغ دولت آباد یزد:
باغ دولت آباد یزد یکی از باغ های تاریخی و شاخص ایران در بیرون از حصارهای قدیمی شهر یزد قرار دارد. ساخت این باغ به سال ۱۱۶۰ هجری قمری بازمی گردد و به دستور محمدتقی خان زند هم عصر شاهرخ میرزا افشار و کریم خان زند بنا شده است. این باغ که در حدود سال ۱۷۱۲ میلادی به عنوان اقامتگاه فرماندار شهر شناخته شد با طرحی منظم و سازمان یافته نمایانگر هنر باغ سازی ایرانی در دل کویر است.
وسعت باغ دولت آباد حدود یازده هکتار است و به صورت مشخص به دو بخش اصلی تقسیم می شود: یک بخش خصوصی برای استفاده خانواده و بخش دیگر برای انجام مراسم ها و فعالیت های ورزشی. بنای زمستانی خانواده در قسمت جنوبی و آفتاب گیر باغ ساخته شده تا از گرمای محدود فصل سرد بهره مند گردد. در مقابل اقامتگاه تابستانی در بخش شمالی باغ و در محلی سایه دار قرار دارد که به لطف نسیم جاری از بادگیر مرتفع آن به همراه پنج حوض آبی فضای خنک و دل پذیری فراهم می کند.
در محور اصلی باغ میان دو ساختمان اقامتی نواری سبز از شبدر کاشته شده و در دو طرف این نوار نیز درختان میوه ای همچون گیلاس و انار به چشم می خورند. بخش های خدماتی مانند آشپزخانه و فضاهای اندرونی نیز در امتداد دیوارهای پیرامونی باغ تشریفات جای گرفته اند.
باغ دولت آباد در دوره زندیه مدتی محل اقامت کریم خان زند بوده و در دوران قاجار نیز عبدالرضاخان یزدی – که با شاهزادگان قاجاری در تعارض بود – در آن سکونت داشته است. این باغ در دوران زندیه و قاجاریه از زیباترین باغ های ایرانی به شمار می آمده و امروز نیز همچنان پابرجا و با شکوه است.