این تحقیق در مورد باغ فردوس تهران است و به بررسی تاریخچه، معماری قاجاری، کاربری فرهنگی و موقعیت جغرافیایی این بنای تاریخی می پردازد.
عمارت باغ فردوس
عمارت باغ فردوس یکی از آثار ارزشمند مجموعه کاخ ـ باغ های شمیران به شمار می رود منطقه ای که در دوران قاجار محل ییلاق اشراف و درباریان بوده است. ساخت این باغ و عمارت به دستور محمدشاه قاجار آغاز شد و از همان ابتدا جلوه ای از شکوه و ظرافت معماری ایرانی را در دل طبیعت شمال تهران به نمایش گذاشت. توصیف زیبایی های این بنا و فضای اطراف آن، در خاطرات رجال سیاسی و فرهنگی آن دوران و نیز در سفرنامه های گردشگران خارجی به شیوه های گوناگون بازتاب یافته است.
مالکیت باغ فردوس طی سال های مختلف بارها دستخوش تغییر شد و سرانجام به املاک دولتی پیوست. در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی، با دستور معاون وزیر وقت، عملیات مرمت آن آغاز شد و عمارت برای مدتی به عنوان دبستان و دبیرستان مورد استفاده قرار گرفت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این مکان در اختیار مرکز آموزش اسلامی فیلم سازی قرار گرفت و نهایتاً در سال ۱۳۸۱ به عنوان موزه سینمای ایران گشایش یافت و به یکی از مهم ترین فضاهای فرهنگی کشور تبدیل شد.
در سال ۱۲۶۴ قمری، محمدشاه قاجار دستور ساخت قصری ییلاقی در نزدیکی تجریش را صادر کرد. اما با شدت گرفتن بیماری او، ساخت قصر ناتمام ماند و شاه قاجار در همان بنای نیمه تمام، که محمدیه نامیده می شد (واقع در محل کنونی محمودیه)، درگذشت.
توسعه و دگرگونی های تاریخی باغ فردوس
هم زمان با ساخت قصر محمدیه به دستور محمدشاه قاجار، بسیاری از درباریان نزدیک به او نیز در همان حوالی اقدام به احداث باغ ها و عمارت های ییلاقی کردند. در این میان، حسین علی خان معیرالممالک باغی را بنا نهاد که بعدها به باغ فردوس شهرت یافت. این عمارت در دو طبقه، به سبک معماری قاجاری و با طرحی موسوم به «گوش فیل» ساخته شد. بخش های جنوبی و سراشیب باغ با سنگ چین هایی مهندسی شده، به هفت قطعه مسطح و مطبق تقسیم شد که بر روی هر قطعه، استخری با فواره های متعدد تعبیه شده بود. طراحی استخرها به گونه ای بود که از فواصل دور، ابعاد آنها بزرگ تر از اندازه واقعی به نظر می رسید.
در ادامه، دوست علی خان، فرزند حسین علی خان، با بهره گیری از مهارت معماران اصفهانی و یزدی، بنایی مجلل در بخش جنوبی باغ احداث کرد و آن را «رشک بهشت» نام نهاد. در ساخت این بنا از مرمر ممتاز یزد برای پلکان و دیگر قسمت ها استفاده شد و دیوارهای داخلی آن با کاغذهای طلایی برجسته تزئین گردید. با این حال، دوست علی خان توجه چندانی به نگهداری باغ و عمارت نشان نداد. در پی گذر زمان، ساختمان به ویرانی گرایید تا جایی که حتی سنگ های مرمر آن جدا شده و به عمارت امیریه (مدرسه نظام) منتقل شد.
پس از این دوره، باغ فردوس چندین بار میان مالکان مختلف دست به دست شد. سرانجام در سال ۱۳۱۸ قمری، در دوره سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، محمدولی خان سپهسالار تنکابنی این باغ را از ورثه امین الملک خریداری کرد. سپهسالار با بازسازی فواره ها و استخرهای مطبق و احیای قنات باغ، جانی دوباره به آن بخشید. وی همچنین سردری باشکوه در مظهر قنات، واقع در میدان گاه کنونی باغ فردوس، بنا کرد. با این حال، به علت بدهی های مالی به تجارت خانه طومانیانس، باغ را به این نهاد واگذار کرد. پس از مدتی، طومانیانس نیز باغ را بابت بدهی های خود به دولت رضاخان واگذار کرد.
در نهایت، در سال ۱۳۱۶ خورشیدی، وزارت معارف (آموزش و پرورش) باغ فردوس را خریداری کرد و با مرمت ساختمان، دبیرستان شاپور تجریش را در آن تاسیس نمود. در سال ۱۳۵۰ این مکان به مرکز فرهنگی، هنری و نمایشگاهی تبدیل شد و پس از انقلاب اسلامی، به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی واگذار شد.
نکته ای جالب در تاریخچه این باغ آن است که برای نخستین بار در آن، بوته های گوجه فرنگی کشت شد و در طبخ غذا مورد استفاده قرار گرفت. باغ فردوس با معماری باشکوه و پیشینه غنی خود، یکی از برجسته ترین بناهای دوران ناصری به شمار می رود و سال ها به عنوان اقامتگاه ییلاقی خاندان معیرالممالک مورد استفاده بوده است.
موقعیت طبیعی و جغرافیایی باغ فردوس
عمارت و باغ فردوس در گذشته، در محدوده اراضی موسوم به «محمدیه» واقع شده بود. این محدوده از شمال به اسدآباد و ولنجک، از غرب به رودخانه ولنجک، از شرق به باغ کاظمی (کوچه کاظمی) و از جنوب به جاده تجریش–اوین محدود می شد. موقعیت طبیعی باغ در دامنه جنوبی رشته کوه های البرز و نزدیکی آن به قنات ها و رودخانه های منطقه، شرایط مناسبی برای ایجاد باغی ییلاقی فراهم کرده بود.
موقعیت فعلی
امروزه باغ و عمارت تاریخی فردوس در خیابان ولی عصر، کوچه بخشایش، شش متری دلبر قرار دارد. ارتباط این باغ با خیابان ولی عصر از طریق فضای سبزی برقرار است که در گذشته بخشی از همان باغ بوده و اکنون تنها حدود ۱۰۰ متر از آن خیابان فاصله دارد. این ملک در ضلع شرقی خیابان ولی عصر، میان کوچه بخشایش و کوچه طوسی واقع شده است.
ویژگی های معماری و مشخصات بنا
در طراحی این عمارت ترکیب هنرمندانه ای از فضاها مشاهده می شود. بخش مرکزی ساختمان دارای دو طبقه و جناح های شرقی و غربی آن سه طبقه اند. در ضلع غربی، یک نیم طبقه نیز در طبقه سوم ساخته شده است. در گذشته، طبقه سوم به صورت ایوان در دو ضلع شرقی و غربی وجود داشت، اما به دنبال بازدید رضا شاه از بنا، دستور داده شد تا طبقه سوم به صورت کامل و با کاربری مسکونی احداث شود.
نمای شمالی عمارت با ایوانی بزرگ همراه است که چهار ستون در آن به چشم می خورد و رو به فضای باغ گشوده می شود. در نمای جنوبی نیز ایوانی کوچک تر با چهار ستون در طبقه سوم ساخته شده است که به حیاط پشتی اشراف دارد.
در بخش مرکزی عمارت، دو تالار بزرگ به صورت عمودی روی هم قرار گرفته اند؛ هر تالار عرضی در حدود ۱۰ متر و طولی برابر با ۱۹ متر دارد. تالار طبقه اول با ارتفاع ۸٫۲۰ متر تا زیر سقف طبقه سوم امتداد یافته و تالار فوقانی با ارتفاع ۷ متر بر فراز آن ساخته شده است. سقف تالار اول با مقرنس کاری های گچی پیچیده و بسیار زیبا تزئین شده و در گذشته، با پارچه های نمدی خاصی که به صورت سفارشی در یزد بافته شده بود، پوشش داده می شد.