این پاورپوینت به بررسی باغ تاریخی فتح آباد تبریز، ساختار معماری، محورهای آبی و مرمت های انجام شده در این باغ ارزشمند می پردازد.
باغ فتح آباد تبریز
باغ فتح آباد در نزدیکی روستایی به همین نام، در فاصله ای حدود پنج کیلومتری از شهر تبریز و در مسیر جاده باسمنج جای گرفته است. این باغ که مساحتی نزدیک به ۳۰ هکتار دارد، دارای عمارتی دو طبقه با طراحی برون گراست که در امتداد محور اصلی باغ ساخته شده و زیربنای آن در حدود ۲۰۰ متر مربع است. اطلاعات موجود درباره تاریخچه احداث و سازندگان باغ فتح آباد بسیار محدود است و تنها منبع مکتوبی که به این مکان اشاره کرده، کتاب «باغ های ایران و کوشک های آن» نوشته دونالد ویلبر است. ویلبر در این کتاب، باغ را این گونه توصیف می کند: «در نزدیکی شاه گل، باغی قرار دارد که فتح آباد نامیده می شود و در بخش مرکزی آن، درختان میوه فراوانی به چشم می خورد.»
در این باغ همانند بسیاری از باغ های سنتی ایرانی، محور اصلی آب نقش پیونددهنده بخش های مختلف فضا را ایفا می کند و حالتی یکپارچه و منظم به کل مجموعه می بخشد. با این حال، تنها بخشی که این هماهنگی را مختل می کند، ساختمانی است تازه ساز که به جای کوشک تاریخی گذشته ساخته شده است. زمانی که از بخش مرتفع باغ – که در جنوب آن قرار دارد – وارد می شویم، مسیر آب نما دارای فراز و نشیب هایی است و حوض های تعبیه شده در طول آن نیز هر یک شکلی متفاوت دارند.
در بخشی از مسیر، در حاشیه های جریان آب، فضای سبزی چشم نواز دیده می شود که با ردیفی از گل های شمعدانی تزیین شده اند و بر جلوه باغ افزوده اند. در نهایت این محور ما را به چشمگیرترین نقطه مجموعه می رساند: استخری بزرگ و باشکوه که پیرامون آن را درختانی بلند و کهنسال فرا گرفته اند. سطح شمالی این استخر کمی بالاتر از سطح زمین پیرامون آن قرار دارد و این اختلاف ارتفاع، جلوه ویژه ای به فضای پایانی باغ می بخشد.
همان حسی که در استخر شاه گل به چشم می خورد، در اینجا نیز دیده می شود؛ با اینکه هیچ یک از اجزای باغ به تنهایی دارای جلوه ای خیره کننده نیستند، اما در کنار یکدیگر فضایی دلنشین و آرامش بخش را پدید آورده اند. بر اساس گفته های بزرگان محلی، گفته می شود که ساخت این باغ را به شخصی به نام ساعدالملک، یکی از چهره های معتمد تبریز، نسبت می دهند. حدود ۱۵۰ سال پیش، خاندان عدل این باغ را خریداری کردند. در سند انتقال مالکیت، مواردی مانند قنات، استخر، بخشی از زمین های روستای فتح آباد و بنای اصلی باغ (که ظاهراً در آن زمان تنها یک طبقه داشته) ذکر شده است.
در دوران مالکیت وارثان خاندان عدل، به ویژه غلامرضا عدل، وسعت باغ افزایش یافت و بازسازی های گسترده ای در آن صورت گرفت. گفته می شود این مرمت ها با هدایت معماری محلی به نام حاج عباس علی ترفیعی انجام شده است. از جمله اقدامات مرمتی می توان به مقاوم سازی بنا در برابر رطوبت، افزودن طبقه ای جدید به ساختمان اصلی، آب بندی استخر و آب نما، و ساخت مجموعه ای از حوضچه ها در امتداد محور شمالی – جنوبی بین عمارت و استخر انتهایی اشاره کرد. در سال ۱۳۵۰ خورشیدی، این مجموعه بار دیگر برای مقابله با رطوبت، توسط حاج علی اصغر عدالتی – یکی دیگر از معماران محلی – مورد بازبینی و مرمت قرار گرفت.
در سال ۱۳۷۴ خورشیدی، اداره آموزش و پرورش استان آذربایجان شرقی این باغ را از خاندان عدل خریداری نمود و با تغییر کاربری، آن را به اردوگاه فرهنگی الغدیر تبدیل کرد. به منظور گسترش کاربری آموزشی و فرهنگی باغ، بخشی از زمین های پیرامونی آن در دو سمت شمال و جنوب بزرگراه و همچنین در حاشیه جنوبی، غربی و شرقی مجموعه، برای توسعه فضای اردوگاهی و ساخت بناهای مرتبط به کار گرفته شد. نهایتاً در آذرماه سال ۱۳۷۸، باغ و بنای فتح آباد با شماره ۲۵۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
در راستای سیاست های گسترش و حفظ باغ، اداره میراث فرهنگی تبریز تصمیم گرفت تغییر کاربری و توسعه باغ فتح آباد را با دقت و حساسیت در دستور کار مطالعات خود قرار دهد تا این اقدامات به هویت اصیل باغ آسیبی وارد نکند. به همین منظور، اداره آموزش و پرورش با نظارت میراث فرهنگی، فرآیند بازآفرینی این باغ تاریخی را آغاز کرد؛ این بازسازی شامل کاشت مجدد گونه های گیاهی از بین رفته، احیای مسیرهای دسترسی تاریخی و جدید، مرمت دیوارهای محوطه و بازسازی بناهای قدیمی بود. تاکنون یکی از محورهای مهم آبیاری باغ توسط کارشناسان مرمت شده و اجرای صفه سازی مسیرهای آبی، بازسازی حوضچه ها و آبگیرها نیز در برنامه ای زمان بندی شده دنبال می شود.
این باغ نمونه ای شاخص از طراحی در زمینی نسبتاً هموار با شیبی ملایم به شمار می رود. محور اصلی آن در امتداد شمال به جنوب قرار دارد و با مسیر جریان قنات هماهنگ است، به گونه ای که این محور در میان باغ، نقش پیاده راه اصلی را ایفا می کند. برای کنترل تدریجی شیب طبیعی زمین در این مسیر، هشت سکو با هجده پله طراحی شده که مجموع اختلاف ارتفاع این مسیر به ۳۰۵ سانتی متر می رسد.
در امتداد این محور و دقیقاً در راستای جوی آب، حوضچه هایی با اشکال متنوع، شامل چهار حوض دایره ای و یک حوض مستطیل شکل با ابعاد متفاوت ساخته شده اند که در میانه هرکدام فواره ای نیز نصب شده است. اسناد موجود، از جمله نقشه ای که ویلبر و اهالی قدیمی منطقه ترسیم کرده اند، نشان می دهد که این باغ در گذشته پوشش گیاهی بسیار غنی تری داشته است. در آن زمان، باغ فتح آباد محل کاشت درختان نارون پیوندی (معروف به قره آغاج) بوده که هنوز برخی از آن ها باقی مانده اند: هشت اصله در پیرامون یکی از حوض های دایره ای، چهار اصله در کنار آب نمای مربع شکل، و دوازده اصله در اطراف آبگیر اصلی که روبه روی عمارت واقع شده است.
ساختمان اصلی باغ در امتداد محور اصلی و دقیقاً در محل کوشک قدیمی قرار دارد. بنابر نقل قول ویلبر، بنای فعلی جایگزین کوشکی ساده و سنتی شده و در قالب ساختمانی دو طبقه با زیربنای ۲۰۰ متر مربع ساخته شده است. طراحی این عمارت به گونه ای بوده که بتواند پاسخ گوی نیازهای یک خانواده برای اقامت دائم باشد. نقشه های پیشین نشان می دهد که در گذشته، سازه هایی مانند سرویس های بهداشتی و اصطبل نیز در مجموعه وجود داشته اند که به دلیل فقدان نگهداری مناسب، از بین رفته اند.